DOĞRU VE GÜVENİLİR TEST SONUÇLARI İÇİN
Hastalıkların teşhisi ve tedavi takibinde güvenilir test sonuçlarının önemi tartışılamaz. Güvenilir test sonuçları elde etmek sadece analitik fazda her şeyin doğru yapılması ile mümkün değildir. Pre-analitik ve post-analitik fazlarda yer alan birçok faktörün kontrol altında tutulmasının, doğru ve güvenilir test sonuçları üretilmesinde çok önemli yeri vardır. Analitik faz iç ve dış kalite kontrol uygulamalarıyla kontrol altında tutulurken, test sonuçlarını değiştirebilecek pre-analitik faktörlerin ön görülmesi ve gerekli önlemlerin alınması ile doğruluk ve güvenilirlikleri en üst düzeyde kaliteli test sonuçları üretilir. Post-analitik fazda ise doğru raporlama ve yorum yapabilmek için hasta bilgilerinin eksiksiz ve doğru olması büyük önem taşımaktadır.
PREANALİTİK FAZ
Pre-analitik kişiye özgü faktörler, değiştirilemeyen (yaş, cinsiyet, ırk, fizyolojik durum (gebelik gibi), genetik özellikler) ve değiştirilebilen (beslenme şekli, alkol, sigara, ilaç kullanımı, egzersiz, postür, analitin sirkadiyen ritmi) olarak gruplandırılabilir.
- ÖRNEK ALIMI ÖNCESİ HAZIRLIK
Açlık durumu
Açlık gerektiren testler için 10-12 saatlik açlık gereklidir, 16 saati aşmamalıdır. Açlık kuralına özellikle aşağıdaki testler için mutlaka uyulmalıdır.
Alkalen fosfataz, Alkalen fosfataz izoenzim elektroforezi, Alkalen fosfataz kemik izoenzimleri (Ostaz), Angiotensin II, Apolipoprotein A1, Apolipoprotein B, Beta–Crosslaps (Beta–CTx), Büyüme hormonu (GH), C-peptid, Çinko, Demir, Demir bağlama kapasitesi, Folik asit, Fosfor, Glukoz, Glukoz tolerans testi (OGTT) (75g,100g), Homosistein, IGF-1, IGF-2, İnsülin, Kalsitonin, Kalsiyum Kolesterol (Total , LDL, HDL, VLDL), Kortizol, Laktik asit, Leptin, Lipoprotein (a), Magnezyum, Osteokalsin, Parathormon (PTH), Safra asitleri, Serbest yağ asitleri (FFA), Trigliserid, Vitamin A, Vitamin B12, Vitamin B6, Vitamin D (25-hidroksi vitamin D), Vitamin E, Vitamin K.
Besinlerin etkisi
Bazı plazma yapıtalarının derişimi yakın zamanda yenilip içilen besinlerden etkilenir. Bunların içinde kan glukozu, trigliserid, alkalen fosfataz sayılabilir. Protein fazla alımı üre, amonyak ve ürik asit değerlerini etkilemektedir. Ayrıca serumun lipemik olması ölçümler için kullanılan yöntemleri etkileyebilir. Kahve, çay, kola gibi kafein bulunan içecekler yapıtaşlarının konsantrasyonu üzerine önemli bir etkiye sahiptir. Bu nedenle bazı testler için özel diyet gerekmektedir.
Alkol kullanımı
Numune verilmeden en azından son 24 saat içerisinde alkol alınmamalıdır. Ürik asit, trigliserdi, laktat yükselebilmektedir. Uzun süreli alkol kullanımında GGT, HDL, MCV değerleri artabilmektedir.
Sigara kullanımı
Sigara kullananlarda karboksi hemoglobin, plazma katekolaminleri ve serum kortizolü yükselmektedir. Bu hormonlardaki değişiklikler nötrofil, monosit, gibi beyaz kan hücrelerinin sayısını artırırken, eozinofil hücre sayısını düşürler. Kronik sigara kullanımı sonucunda, hemoglobin konsantrasyonu, eritrosit (kırmızı kan hücresi), lökosit (beyaz kan hücreler) sayıları, CEA (Karsinoembriyojenik Antijen) düzeyleri, lipidler, hormonlar, vitamin B12 gibi parametreler artış göstermektedir.
İlaçların etkisi
Kullanılan ilaçların test sonuçlarını etkileyip etkilemeyeceği değerlendirilmeli, kesilmesi gereken ilaçlar doktorunun izniyle gerekli süre bırakılmalıdır. İlaç düzeyi tayinlerinde kan örneği alımı son ilaç dozundan hemen önce yapılmalıdır.
Egzersizin etkisi
Fiziksel aktivite sıklığı, süresi ve zorluk derecesi ile orantılı olarak bazı test sonuçlarını etkileyebilir.Ağır egzersiz sonrası ALP, AST, ALT, Üre, Ürik Asit, Kreatinin, Kalsiyum, Klorür, Kolesterol, Fosfor, Total Protein gibi bazı test sonuçları % 1-41 oranında artmış olarak, Na, K, LDH, Albumin, Bilirubin, Demir ise % 1-12 oranında azalmış olarak bulunur.
Kısa süreli egzersiz sonrası ise, CK (Kreatin kinaz) , Glukoz, Kreatinin, Hemoglobin, Hematokrit, Albumin, Total Protein, Sodyum, Potasyum, AST, LH, Üre, Lökosit, Plazma Renin Aktivitesi, Aldosteron ve Büyüme Hormonu düzeylerinin patolojik düzeylere ulaştığı göz önünde bulundurulmalıdır. Bu testler için dinlenme periyodundan 2 saat sonra analiz yapılmalıdır.
Postür
Ekstrasellüler ve interstisyal kompartmanlardaki sıvı dağılımı, tedavi takibinde kullanılan bazı testlerin düzeylerini değiştirebileceğinden her zaman aynı pozisyonda alınmalıdır. Bazı testlerin sonuçlarının yorumu ve referans değer seçimi için postür (yatar, dik) mutlaka not edilip LIS’e dahil edilmelidir. Örnek yatarak alınacaksa sabah yataktan kalmadan önce, ayakta alınacaksa hasta iki saat boyunca ayakta bulunduktan sonra alınmalıdır. Örnek alınma pozisyonu gönderi yapılırken mutlaka not edilmelidir.
Sirkadiyen ritm
Bazı özellikli analitlerin sirkadiyen ritmleri göz önünde bulundurularak standardizasyonun sağlanması açısından en geç sabah 10:00'a kadar kan örneklerinin alınmasına özen gösterilmelidir. Başta Kortizol ve ACTH olmak üzere, Demir, Sodyum, Potasyum, Kalsiyum, Klorür, Fosfat, Üre, Kreatinin, Ürik asit, Kolesterol, Albumin, Total Protein, Total Lipid, AST, ALT, ALP, LDH analitleri sirkadiyen ritm gösterirler.